Wykonywanie prac w warunkach narażenia na hałas lub drgania mechaniczne w żadnym razie nie pozostaje bez wpływu na zdrowie osób zatrudnionych. Występowanie w środowisku pracy wyżej wskazanych czynników szkodliwych wiąże się z obowiązkiem stosowania szczegółowych rozwiązań w zakresie bhp. Właściwa organizacja procesów pracy jest istotna nie tylko w kontekście relacji pracodawca-pracownik – należy bowiem pamiętać, że problematyka zatrudniania pracowników w warunkach narażenia na szkodliwe czynniki fizyczne będzie podlegała kontrolom PIP – zgodnie z założeniami programu działania urzędu na lata 2025-2027 r.

A. Omówienie podstaw prawnych organizacji pracy w narażeniu na hałas oraz drgania mechaniczne

Obowiązkiem każdego pracodawcy jest zapewnianie pracownikom bezpiecznych higienicznych warunków pracy przy zachowaniu wszelkich legalnie dostępnych środków technicznych oraz organizacyjnych. Ochrona zdrowia i życia pracowników jest więc działaniem priorytetowym co wynika z podstawowej zasady prawa pracy zawartej w art 15 kodeksu pracy. Rozwinięciem obowiązku zapewnienia pracownikom bezpiecznych warunków pracy jest regulacja art 207 kp który odnosi się w szczególności do obowiązku organizowania pracy w sposób zapewniający właściwe warunki bhp.

Kodeks pracy zawiera przepisy odnoszące się do czynników oraz procesów pracy, które stwarzają szczególne zagrożenie dla zdrowia lub życia. Wśród przepisów można znaleźć regulacje dotyczące substancji chemicznych, w tym o działaniu rakotwórczym czy reprotoksycznym. Wśród regulacji dotyczących procesów pracy i czynników stwarzających szczególne zagrożenie można również zauważyć podstawowe przepisy dotyczące szkodliwych czynników biologicznych czy odnoszące się do promieniowania jonizującego

Kodeks pracy wśród przepisów dotyczących czynników oraz procesów pracy stwarzających szczególne zagrożenie dla zdrowia lub życia nie odnosi się jednak do czynników fizycznych takich jak hałas i drgania mechaniczne. Rozwiązań szczegółowych w zakresie organizacji pracy należy więc szukać w przepisach wykonawczych.

Ważne

wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczące prac, podczas wykonywania których z przyczyn wynikających z cech miejsca pracy, stosowanych środków lub procesów pracy, mogą wystąpić szkodliwe czynniki fizyczne w środowisku pracy w postaci hałasu lub drgań mechanicznych regulują przepisy rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 5.08.2005 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na hałas lub drgania mechaniczne.

Powyższe rozwiązania prawne w zakresie organizacji pracy zawarte w rozporządzeniu mają charakter szczególny – i tym samym powinny być stosowane z pierwszeństwem względem regulacji dotyczących organizacji pracy zawartych w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26.09.1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Przepisy rozporządzenia ogólnego będą miały zastosowanie – dopiero w zakresie nieuregulowanym przepisami dotyczącymi bhp przy pracach związanych z narażeniem na hałas lub drgania mechaniczne.

Poruszając problematykę organizacji pracy przy pracach wykonywanych w narażeniu na hałas i drgania mechaniczne oraz potencjalnych kontroli PIP należy również odwołać się do przepisów rozporządzenia Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 12 czerwca 2018 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy

Przywołane wyżej rozporządzenie reguluje w szczególności wartości najwyższych dopuszczalnych natężeń fizycznych czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy.

Szkodliwe czynniki fizyczne takie jak hałas i drgania mechaniczne muszą być przez pracodawców monitorowane. Oznacza to obowiązek stosowania przepisów zawartych w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy.

B. Kluczowe definicje

Każdy pracownik – czyli osoba zatrudniona na podstawie stosunku pracy pracuje w określonych warunkach środowiska pracy. Z przepisów rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy wynika jednoznacznie, że pod pojęciem środowiska pracy rozumie się warunki środowiska materialnego (określonego czynnikami fizycznymi, chemicznymi i biologicznymi), w którym odbywa się proces pracy. Czynniki fizyczne stanowią więc jako część składową środowiska pracy.

Precyzyjnie definicje czynników fizycznych do których zalicza się hałas oraz drgania mechaniczne zawarte są w rozporządzeniu szczegółowym – w sprawie bhp przy pracach związanych z narażeniem na hałas lub drgania mechaniczne.

Pamiętaj

• Drgania mechaniczne – drgania lub wstrząsy przekazywane do organizmu człowieka przez części ciała mające bezpośredni kontakt z drgającym obiektem; jako czynnik szkodliwy dla zdrowia w środowisku pracy występują w postaci drgań miejscowych albo drgań ogólnych.

• Hałas – każdy niepożądany dźwięk, który może być uciążliwy albo szkodliwy dla zdrowia lub zwiększać ryzyko wypadku przy pracy.

Wspomniane wyżej drgania miejscowe stanowią drgania mechaniczne działające na organizm człowieka i przenoszone bezpośrednio przez kończyny górne. Natomiast drgania ogólne są drganiami mechanicznymi o ogólnym działaniu na organizm człowieka, przekazywane do organizmu jako całości przez stopy lub części tułowia, w szczególności miednicę lub plecy.

C. Badania oraz pomiary

Obowiązkiem pracodawcy jest dokonać pomiarów wielkości charakteryzujących hałas lub drgania mechaniczne oraz porównać wyniki tych pomiarów z wartościami NDN i wartościami progów działania. Należy pamiętać, że wartości NDN stanowią dopuszczalne wartości wielkości charakteryzujących hałas lub drgania mechaniczne, określone w przepisach w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, a dla kobiet w ciąży oraz młodocianych odpowiednio w przepisach w sprawie prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet oraz w przepisach w sprawie prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac. Natomiast wartości progów działania to wartości wielkości charakteryzujących hałas i drgania mechaniczne w środowisku pracy (bez uwzględniania skutków stosowania środków ochrony indywidualnej), określone w załączniku do rozporządzenia.

Badania i pomiary wielkości charakteryzujących hałas lub drgania mechaniczne przeprowadzane są na podstawie przepisów wspomnianego wcześniej rozporządzenia w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Zgodnie z przywołaną wyżej regulacją należy nie tylko przeprowadzić badania i pomiary, ale również przechowywać wyniki tych pomiarów przez okres 3 lat, licząc od daty ich wykonania. Ponadto należy pamiętać, że pracodawca niezwłocznie informuje pracowników narażonych na oddziaływanie czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy o aktualnych wynikach badań i pomiarów oraz udostępnia im te wyniki i wyjaśnia ich znaczenie. Obowiązkiem pracodawcy jest również prowadzenie rejestru czynników szkodliwych dla zdrowia.

Ważne

Badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy wykonują laboratoria, które uzyskały akredytację w tym zakresie.

Wyniki badań i pomiarów to nie tylko wewnętrzna sprawa zakładu pracy. Należy bowiem pamiętać, że obowiązkiem każdego pracodawcy kierującego pracownika na badania profilaktyczne jest sporządzenie skierowania na takie badania które powinno zawierać w szczególności opis warunków pracy uwzględniający informacje o występowaniu na stanowisku lub stanowiskach pracy, czynników niebezpiecznych, szkodliwych dla zdrowia lub czynników uciążliwych i innych wynikających ze sposobu wykonywania pracy, z podaniem wielkości narażenia oraz aktualnych wyników badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia, wykonanych na tych stanowiskach.

Ważne

Umowa między pracodawcą a podstawową jednostką służby medycyny pracy powinna w szczególności regulować kwestię przekazywania informacji o występowaniu czynników szkodliwych dla zdrowia lub warunków uciążliwych wraz z aktualnymi wynikami badań i pomiarów tych czynników.

D. Obowiązki związane z oceną ryzyka

Każdy pracodawca musi przebrnąć przez proces oceny ryzyka zawodowego. Nie inaczej jest w przypadku pracodawców, którzy organizują prace, przy wykonywaniu których z przyczyn wynikających z cech miejsca pracy, stosowanych środków lub procesów pracy, mogą wystąpić szkodliwe czynniki fizyczne w środowisku pracy w postaci hałasu lub drgań mechanicznych.

Pamiętaj

Pracodawca ocenia ryzyko zawodowe związane z narażeniem pracowników na hałas lub drgania mechaniczne, wynikające z cech miejsca pracy oraz ze stosowanych w konkretnych warunkach środków lub procesów pracy, ze szczególnym uwzględnieniem:

• poziomu i rodzaju narażenia, włącznie z narażeniem na hałas impulsowy lub drgania mechaniczne przerywane i powtarzające się wstrząsy;

• wartości NDN oraz wartości progów działania dla hałasu lub drgań mechanicznych;

• skutków dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowników, w tym należących do grup szczególnego ryzyka;

• informacji uzyskanych w wyniku profilaktycznych badań lekarskich pracowników.

Powyższa ocena ryzyka zawodowego powinna być udokumentowana w sposób przyjęty u danego pracodawcy oraz dokonywana każdorazowo, gdy nastąpiły zmiany warunków wykonywania pracy lub jeśli konieczność weryfikacji wykażą wyniki profilaktycznych badań lekarskich pracowników. Można zatem uznać, że ocena ryzyka w kontekście hałasu oraz drgań mechanicznych ma charakter odrębny od oceny ryzyka zawodowego przeprowadzonego na podstawie ogólnych przepisów bhp – które przewidują konkretną formę i zawartość dokumentacji oceny ryzyka.

Pracodawca eliminuje u źródła ryzyko zawodowe związane z narażeniem na hałas lub drgania mechaniczne albo ogranicza je do możliwie najniższego poziomu, uwzględniając dostępne rozwiązania techniczne oraz postęp naukowo-techniczny. Należy pamiętać, że pracodawca zapewnia pracownikom narażonym na działanie hałasu lub drgań mechanicznych informacje i szkolenie w zakresie odnoszącym się do wyników oceny ryzyka zawodowego.

E. Program działań organizacyjno-technicznych

Ocena ryzyka zawodowego nie jest celem samym w sobie. Na jej podstawie, po osiągnięciu lub przekroczeniu w środowisku pracy przez wielkości charakteryzujące hałas – wartości NDN, drgania mechaniczne – wartości progów działania pracodawca powinien sporządzić i wprowadzić w życie program działań organizacyjno-technicznych zmierzających do ograniczenia narażenia na hałas lub drgania mechaniczne. Pracodawca powinien dostosować te działania do potrzeb pracowników należących do grup szczególnego ryzyka.

Ważne

Powyższy program powinien uwzględniać w szczególności działania polegające na:

• unikaniu procesów lub metod pracy powodujących narażenie na hałas lub drgania mechaniczne i zastępowaniu ich innymi, stwarzającymi mniejsze narażenia;

• dobieraniu środków pracy przeznaczonych do wykonywania określonej pracy, właściwie zaprojektowanych pod względem ergonomicznym, o możliwie najniższym poziomie emisji hałasu lub drgań mechanicznych;

• ograniczaniu narażenia na hałas lub drgania mechaniczne środkami technicznymi;

• projektowaniu miejsc pracy i rozmieszczaniu stanowisk pracy w sposób umożliwiający izolację od źródeł hałasu lub drgań mechanicznych oraz ograniczający jednoczesne oddziaływanie wielu źródeł na pracownika;

• informowaniu i szkoleniu pracowników w zakresie poprawnego i bezpiecznego posługiwania się środkami pracy.

F. Środki ochrony indywidualnej

Nie w każdym przypadku istnieje możliwość uniknięcia lub wyeliminowania ryzyka zawodowego wynikającego z narażenia na hałas – za pomocą środków ochrony zbiorowej lub organizacji pracy. W takich przypadkach pracodawca powinien udostępnić środki ochrony indywidualnej słuchu, jeżeli wielkości charakteryzujące hałas w środowisku pracy przekraczają wartości progów działania. Pracodawca udostępnia również środki ochrony indywidualnej słuchu oraz nadzoruje prawidłowość ich stosowania, jeżeli wielkości charakteryzujące hałas w środowisku pracy osiągają lub przekraczają wartości NDN.

Ważne

Środki ochrony indywidualnej słuchu są dobierane w sposób eliminujący ryzyko uszkodzenia słuchu lub zmniejszający je do najniższego możliwego do osiągnięcia w danych warunkach poziomu.

G. Hałas oraz drgania jako przedmiot kontroli PIP

Z programu działania PIP wynika, że jedną ze strategii urzędu na lata 2025-27 jest strategia kontrolna w zakresie ograniczenia zagrożeń związanych z występowaniem czynników fizycznych w środowisku pracy takich jak hałas i drgania mechaniczne.

Kontrole w powyższym zakresie będą miały na celu sprawdzenie czy pracodawcy podejmują działania w celu eliminowania lub ograniczenia zagrożeń związanych z występowaniem czynników fizycznych (hałas, drgania mechaniczne) w miejscu pracy i czy działania te skutecznie ograniczają wpływ tych czynników na zdrowie pracowników.

W szczególności kontroli zostanie poddana realizacja obowiązku wytypowania i przeprowadzania badań i pomiarów fizycznych wskazanych czynników środowiska pracy, z uwzględnieniem rzeczywistego czasu narażenia na oddziaływanie tych czynników, na podstawie obowiązującego u danego pracodawcy systemu i rozkładu czasu pracy oraz czy pracodawcy posiadają aktualne wyniki tych badań.

Inspektorzy dokonają weryfikacji w zakresie prowadzenia rejestru czynników szkodliwych oraz programy działań organizacyjnych oraz technicznych służących wyeliminowaniu lub obniżeniu poziomu narażenia na oddziaływanie tych czynników. Inspektorzy pracy skontrolują ponadto obowiązek wyposażenia pracowników w skutecznie działające środki ochrony indywidualnej oraz prawidłowy ich dobór do charakterystyki czynników fizycznych. Niezależnie od powyższego, kontrole będą ukierunkowane również na kwestie związane z oceną ryzyka zawodowego.

Ważne

Do kontroli zostaną wytypowane zakłady pracy, w których występuje narażenie osób pracujących na hałas, drgania mechaniczne, ustalone na podstawie informacji własnych PIP (kontrole z lat ubiegłych), informacji będących w posiadaniu stacji sanitarno-epidemiologicznych oraz na podstawie informacji z zestawień zbiorczych ZUS, podawanych przez pracodawców w drukach ZUS IWA.

H. Przebieg kontroli inspektora – prawa i obowiązki uczestników kontroli

Kontrole PIP dotyczące organizowania prac w narażeniu na hałas i drgania mechaniczne będą prowadzone w oparciu o przepisy ustawy o PIP. Uzupełnieniem mogą być zasady kontroli wynikające z regulacji wewnętrznych określonych przez Głównego Inspektora Pracy. Będą one spójne z przepisami wynikającymi z ustawy, wskazują jednak bardziej precyzyjnie na co inspektorzy powinni zwrócić szczególną uwagę podczas kontrolowania organizacji prac w narażeniu na czynniki fizyczne.

Postępowanie kontrolne ma na celu ustalenie stanu faktycznego w zakresie przestrzegania prawa pracy, w szczególności przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów dotyczących legalności zatrudnienia oraz udokumentowanie dokonanych ustaleń. Podczas kontroli organizacji prac w narażeniu na czynniki fizyczne inspektor będzie miał w szczególności prawo:

• swobodnego wstępu na teren oraz do obiektów i pomieszczeń podmiotu kontrolowanego;

•przeprowadzania oględzin obiektów, pomieszczeń, stanowisk pracy, maszyn i urządzeń oraz przebiegu procesów technologicznych i pracy;

•żądania od podmiotu kontrolowanego oraz od wszystkich pracowników lub osób, które są lub były zatrudnione, albo które wykonują lub wykonywały pracę na jego rzecz na innej podstawie niż stosunek pracy, w tym osób wykonujących na własny rachunek działalność gospodarczą, a także osób korzystających z usług agencji zatrudnienia, pisemnych i ustnych informacji w sprawach objętych kontrolą oraz wzywania i przesłuchiwania tych osób w związku z przeprowadzaną kontrolą;

•żądania przedłożenia akt osobowych i wszelkich dokumentów związanych z wykonywaniem pracy przez pracowników lub osoby świadczące pracę na innej podstawie niż stosunek pracy;

•utrwalania przebiegu i wyników oględzin, za pomocą aparatury i środków technicznych służących do utrwalania obrazu lub dźwięku;

•wykonywania niezbędnych dla celów kontroli odpisów lub wyciągów z dokumentów, jak również zestawień i obliczeń sporządzanych na podstawie dokumentów, a w razie potrzeby żądania ich od podmiotu kontrolowanego.

I. Dokumentacja pokontrolna oraz możliwość wniesienia zastrzeżeń

Kontrole w zakresie bezpieczeństwa, w tym dotyczące organizacji prac wykonywanych w narażeniu na czynniki fizyczne praktycznie zawsze wykazują uchybienia. W takiej sytuacji inspektor zawsze sporządza protokół z kontroli.

W interesie podmiotu kontrolowanego jest bardzo dokładne zapoznanie się z jego treścią – i jeżeli którykolwiek fragment protokołu budzi wątpliwości – rekomendowanym postępowaniem jest wniesienie zastrzeżeń.

Ważne

Zastrzeżenia do protokołu należy zgłosić w terminie siedmiu dni od dnia przedstawienia protokołu.

Zastrzeżenia powinny być wniesione w formie pisemnej, powinny również być merytorycznie zasadne. Jeżeli będzie z nich wynikało wyłącznie niezadowolenie z treści protokołu – inspektor nie dokona zmian w jego treści.

Dlaczego warto rozważyć wniesienie zastrzeżeń? Ponieważ nieprawidłowości wykazane w protokole stanowią uzasadnienie faktyczne do działań inspektora po kontroli. Tym samym w celu ograniczenia liczby oraz skali środków prawnych – zasadnym jest wniesienie zastrzeżeń do protokołu.

J. Możliwe środki prawne w przypadku stwierdzenia uchybień w czasie kontroli

Kontrole w obszarze zagrożeń związanych z występowaniem czynników fizycznych w środowisku pracy dotyczą sfery bezpieczeństwa – tym samym, jeżeli zostaną w tym zakresie stwierdzone nieprawidłowości – inspektorzy będą stosowali środek prawny jakim jest nakaz.

Nakazy, które inspektorzy będą stosować można podzielić na te które trzeba będzie wykonać natychmiast w czasie kontroli, zanim jeszcze formalnie dokumentacja pokontrolna zostanie sfinalizowana – jak również na nakazy terminowe.

Nakazy z natychmiastowym rygorem wykonalności będą dotyczyły w szczególności sytuacji w których inspektor stwierdzi bezpośrednie niebezpieczeństwo zdrowia i życia. Jeżeli inspektor przykładowo zauważy, że pracownicy pracujący w warunkach narażenia na hałas czy drgania mechaniczne nie mają adekwatnych środków ochronnych – będzie miał prawo wydać nakaz wstrzymania prac.

W dużej części należy się jednak spodziewać nakazów terminowych – w których inspektor wskaże konkretną datę, do której pracodawca będzie musiał usunąć nieprawidłowości – przykładowo w zakresie sporządzenia właściwej oceny ryzyka, zapewnienia badań i pomiarów czynników fizycznych.

K. Środki prawne stosowane w przypadku wykrycia uchybień

Jeśli kontrola wykaże naruszenia przepisów dotyczących czynników fizycznych, inspektor może zastosować środki prawne w postaci nakazów.

Rodzaje nakazów:

• Natychmiastowe – wydawane w sytuacjach bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia, np. brak ochronników słuchu przy pracy w hałasie,

• Terminowe – określające datę, do której pracodawca musi usunąć uchybienia, np. przeprowadzić ocenę ryzyka lub zaktualizować pomiary.