Prace szczególnie niebezpieczne – organizacja prac
- Czym jest nadzór bezpośredni? Czy oznacza stałą obecność i obserwację pracownika?
Przepisy prawa pracy nie zawierają jednoznacznej definicji nadzoru bezpośredniego. W § 81 ust. 1 pkt 2 Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. wskazano jedynie, że pracodawca powinien zapewnić bezpośredni nadzór nad realizacją prac szczególnie niebezpiecznych przez osoby wyznaczone do tego celu.
W praktyce przyjmuje się, że osoba sprawująca taki nadzór powinna być odpowiedzialna za przygotowanie, koordynację i kontrolę przebiegu prac w miejscu ich wykonywania. Nie oznacza to jednak konieczności nieustannego przebywania obok pracownika i śledzenia każdego jego ruchu. Kluczowe jest, aby nadzorujący:
• dokonał imiennego przydziału zadań wraz z instruktażem stanowiskowym,
• ocenił warunki pracy i skuteczność zastosowanych zabezpieczeń,
• był dostępny w razie sytuacji awaryjnych, mogąc szybko podjąć działania ograniczające ryzyko lub prowadzące akcję ratunkową.
Osoba pełniąca nadzór powinna znajdować się w pobliżu miejsca pracy – niezależnie czy jest to Pruszków, Piastów, Milanówek czy Warszawa – tak aby utrzymać kontakt z zespołem: wzrokowy, głosowy lub inny. Najczęściej funkcję tę pełni bezpośredni przełożony, brygadzista, lider zespołu lub inny doświadczony pracownik, który został odpowiednio przeszkolony i posiada uprawnienia do wydawania poleceń w zakresie bezpieczeństwa. W zakładach pracy zlokalizowanych w takich miastach jak Pruszków czy Warszawa, gdzie występuje większe natężenie prac szczególnie niebezpiecznych, rola nadzoru nabiera szczególnego znaczenia. Jeśli nadzór sprawuje osoba niebędąca przełożonym – niezależnie od lokalizacji, czy to w Milanówku czy Piastowie – powinna ona dodatkowo ukończyć szkolenie dla osób kierujących pracownikami.
- Czy codzienna wymiana świetlówek przez elektryka na drabinie wymaga każdorazowego pozwolenia na pracę szczególnie niebezpieczną?
Zgodnie z § 80 wspomnianego rozporządzenia, do prac szczególnie niebezpiecznych zalicza się m.in. roboty budowlane, rozbiórkowe, montażowe i remontowe prowadzone bez zatrzymania pracy zakładu, działania w przestrzeniach zamkniętych (np. zbiorniki, kanały), prace z materiałami niebezpiecznymi oraz wszelkie prace na wysokości.
Praca na drabinie kwalifikuje się jako praca na wysokości, jeśli odbywa się powyżej 1 metra nad poziomem podłogi lub gruntu (§ 105 rozporządzenia). Choć przepisy nie wymagają wystawiania pisemnego pozwolenia na każdą taką pracę, to inne elementy organizacyjne muszą być spełnione, w tym:
• zapewnienie bezpośredniego nadzoru,
• zastosowanie odpowiednich środków ochrony,
• przeprowadzenie instruktażu,
• odpowiednie oznaczenie i zabezpieczenie miejsca pracy.
Optymalnym rozwiązaniem może być włączenie takich czynności do procedury prac szczególnie niebezpiecznych, np. poprzez wystawienie zbiorczego pozwolenia na daną grupę prac w konkretnym dniu. Jeśli jednak czynności są rutynowe, powtarzalne i wykonywane w bezpiecznych warunkach (np. wymiana świetlówek w łatwo dostępnych miejscach), można opracować instrukcję stanowiskową, która określi wymagania organizacyjne i bezpieczeństwa. Zamiast pozwolenia można stosować listę osób uprawnionych do wykonywania tych prac – pod warunkiem, że są odpowiednio przeszkolone i posiadają aktualne badania do pracy na wysokości (do 3 m lub powyżej).
Alternatywą techniczną, pozwalającą uniknąć kwalifikacji pracy jako szczególnie niebezpiecznej, jest zastosowanie sprzętu eliminującego ryzyko – np. drabin z podestem typu „Faraone” lub innych platform roboczych z barierkami, które zapewniają stabilne i bezpieczne stanowisko pracy.
- Kiedy zleceniodawca może ograniczyć swoją odpowiedzialność przy przekazaniu prac szczególnie niebezpiecznych firmie zewnętrznej?
Zgodnie z art. 304 § 1 Kodeksu pracy, pracodawca ma obowiązek zapewnienia bezpiecznych warunków pracy osobom wykonującym zadania na innej podstawie niż stosunek pracy – zarówno w zakładzie, jak i w miejscu przez niego wskazanym. Dotyczy to również osób prowadzących działalność gospodarczą na własny rachunek.
W praktyce, jeśli pracodawca przekazuje określony obszar roboczy firmie zewnętrznej i wyłącza go z użytkowania przez własnych pracowników, odpowiedzialność za organizację i bezpieczeństwo prac przechodzi w dużej mierze na podwykonawcę. Mimo to, zleceniodawca powinien zachować podstawowy nadzór – np. poprzez kontrolę zgodności działań z ustalonymi zasadami.
Alternatywnie, można zobowiązać podwykonawcę do realizacji prac zgodnie z wewnętrznymi procedurami zleceniodawcy – np. instrukcją dotyczącą prac szczególnie niebezpiecznych – przy jednoczesnym przekazaniu obowiązków nadzorczych i organizacyjnych firmie zewnętrznej.
Aby uniknąć niejasności, zaleca się formalizowanie współpracy poprzez:
• zawarcie umowy określającej obowiązki i zakres odpowiedzialności obu stron,
• wskazanie w zleceniu konieczności stosowania się do wewnętrznych procedur bezpieczeństwa.
Taka dokumentacja pozwala w razie sporu jasno określić odpowiedzialność i ułatwia egzekwowanie zasad.
Zleceniodawca, nawet przy przekazaniu obowiązków, powinien prowadzić minimum kontroli, np. poprzez:
• potwierdzenie, że prace przebiegają zgodnie z planem,
• sprawdzenie zastosowanych zabezpieczeń,
• weryfikację przeprowadzenia instruktażu,
• ustalenie osoby odpowiedzialnej za bezpośredni nadzór,
• kontrolę zabezpieczenia miejsca pracy.
W przypadku częstego korzystania z usług zewnętrznych lub realizacji dużych projektów, warto wdrożyć procedurę zarządzania podwykonawcami, która powinna zawierać m.in.:
• definicję podwykonawcy,
• zasady wyboru i zlecania prac,
• wskazanie osoby odpowiedzialnej za kontakt i nadzór,
• wymagania dotyczące bezpieczeństwa i zgodności z procedurami,
• sposób potwierdzania spełnienia warunków dopuszczenia do pracy.
Takie podejście pozwala skutecznie zarządzać współpracą z firmami zewnętrznymi i jasno określić odpowiedzialność na każdym etapie realizacji zadania.
- Jak prawidłowo zorganizować prace szczególnie niebezpieczne, gdy stały nadzór jest trudny do zapewnienia?
W codziennej działalności gospodarczej zdarzają się sytuacje, w których organizacja bezpośredniego nadzoru nad pracami szczególnie niebezpiecznymi jest utrudniona lub nieproporcjonalna do skali zadania. Przykłady to m.in.:
• sporadyczne wejścia na wysokość przez personel sprzątający (np. mycie okien, zawieszanie zasłon),
• kierowcy wchodzący na przestrzeń ładunkową powyżej 1 m,
• prace na rampach,
• interwencje przy awariach pojazdów szynowych w terenie.
W takich przypadkach kluczowe jest opracowanie procedur lub instrukcji, które opiszą sposób organizacji i zabezpieczenia prac zgodnie z § 41 rozporządzenia BHP z 1997 r. Zaleca się również, aby działania były realizowane przez co najmniej dwie osoby.
Dla prac sprzątających warto przygotować prostą instrukcję zawierającą:
• zasady wykonywania pracy,
• wymagane środki ochrony,
• sposób zgłaszania i nadzorowania zadania.
Można też stworzyć listę osób przeszkolonych i dopuszczonych do takich prac, posiadających aktualne badania lekarskie (do pracy na wysokości do 3 m lub powyżej).
W celu eliminacji zagrożeń warto rozważyć zastosowanie rozwiązań technicznych, np.:
• myjki teleskopowej do okien,
• drabin z podestem i barierkami
Prace kierowców na cysternach czy naczepach również należy traktować jako szczególnie niebezpieczne – zwłaszcza że standardowe zabezpieczenia często nie spełniają wymogów § 106 rozporządzenia BHP. W takich przypadkach warto wdrożyć:
• procedurę prac szczególnie niebezpiecznych,
• stałe punkty kotwiczące z urządzeniami samohamownymi i uprzężami,
• nadzór realizowany przez osobę odpowiedzialną za przyjęcie pojazdu, z kontrolą przed, w trakcie i po zakończeniu pracy.
Jeśli dojdzie do wypadku, a dokumentacja ogranicza się do ogólnego zapisu „zachować szczególną ostrożność”, bez wskazania konkretnych środków ochrony, instrukcji czy formy nadzoru – odpowiedzialność może zostać przypisana bezpośredniemu przełożonemu i pracodawcy.
Ocena ryzyka zawodowego powinna być rzetelna i służyć realnemu zwiększeniu poziomu bezpieczeństwa, zgodnie z § 39a ust. 2 rozporządzenia BHP. Proponowane środki zapobiegawcze muszą być skuteczne i dostosowane do warunków technicznych, organizacyjnych oraz specyfiki pracy człowieka.
- Kto ustala, które prace na terenie zakładu są szczególnie niebezpieczne?
Zgodnie z obowiązującymi przepisami, to pracodawca ma obowiązek określenia i bieżącej aktualizacji wykazu prac uznawanych za szczególnie niebezpieczne w jego zakładzie pracy. Wynika to bezpośrednio z § 80 ust. 2 oraz § 82 ust. 1 Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. dotyczącego ogólnych zasad BHP.
Oznacza to, że decyzja o tym, które czynności w danym środowisku pracy wymagają szczególnych środków ostrożności, należy do pracodawcy. Powinien on uwzględnić specyfikę zakładu, rodzaj wykonywanych prac oraz poziom ryzyka związanego z ich realizacją.
Przy tworzeniu takiego wykazu warto oprzeć się na przykładach wskazanych w rozporządzeniu, które wymienia m.in.:
• roboty budowlane, rozbiórkowe, montażowe i remontowe prowadzone bez zatrzymania pracy zakładu,
• działania w przestrzeniach zamkniętych, takich jak zbiorniki, kanały czy wnętrza urządzeń technicznych,
• prace z użyciem substancji niebezpiecznych,
• wszelkie czynności wykonywane na wysokości.
Dodatkowo, zgodnie z § 80 ust. 1, do prac szczególnie niebezpiecznych można zaliczyć również:
• zadania wskazane jako niebezpieczne w innych aktach prawnych,
• czynności opisane w instrukcjach eksploatacyjnych urządzeń i instalacji,
• prace, które ze względu na warunki ich wykonywania lub poziom zagrożenia zostały uznane przez pracodawcę za wymagające szczególnego nadzoru i zabezpieczenia.
W praktyce oznacza to, że pracodawca powinien nie tylko opracować wykaz takich prac, ale również określić zasady ich realizacji – w tym wymagania dotyczące środków ochrony, nadzoru, instruktażu i dokumentacji. Tylko wtedy można mówić o skutecznym zarządzaniu ryzykiem w zakładzie pracy.